Hayotni sevsang, vaqtni boy berma, chunki vaqtdan
hayot yaraladi, degan ekan faylasuflardan biri. Inson uchun eng
qimmatli narsa vaqt va bu ayni haqiqatdir. Yo‘qotilgan har qanday narsani,
masalan boylik, amal yoki uy-joyni
topish mumkin, lekin o‘tgan vaqtni topish yoki orqaga qaytarishning iloji yo‘q.
Shunday ekan, vaqtning har bir daqiqasidan unumli foydalanmog‘imiz lozim.
Inson o‘z kuchi, imkoniyatlariga ishonib, orzulariga yetish yo‘llarini izlab
yashaydi. Buning uchun unga ma’lum vaqt kerak, vaqt esa har doim yetishmaydi.
Yoshlarda orzularini ro‘yobga chiqarish, ularga tezroq erishish uchun
imkoniyatlar bor. Lekin bu intilishlar samarali bo‘lmasa, vaqt o‘tgani sezilmay
qoladi, kunlar ketidan kunlar, oylar ketidan oylar o‘tadi. Shu tariqa ba’zilar
yoshi bir joyga borgach, umrim besamar, izsiz o‘tdi, degan afsus-nadomat chekadilar.
Globallashuv dunyoni o‘zgartirmoqda. Yangi-yangi
kashfiyotlar insonning yashash tarziga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Kim o‘z ustida ishlamasa, hayotdan orqada qolmoqda va bu o‘z
navbatida vaqtning bekorga yo‘qolishiga olib kelayapti.
Vaqt tushunchasini talabalar hayoti, amaliy faoliyatining xronometraji tarzida
talqin qilib ko‘raylik. U bir kunda, haftada qanday ishlar bilan shug‘ullanadi,
ularga qancha vaqt sarflaydi? Buni uyqu, ertalabki jismoniy tarbiya mashqlari,
nonushta, yo‘l, darsga qatnashish, tushlik, kechki ovqatlanish, ota-ona va
oilaning boshqa a’zolari bilan muloqot, dars tayyorlash, uy ishlari, kitob,
gazeta va jurnallar o‘qish, sport bilan shug‘ullanish, jamoat ishlari, kino,
teatr, konsert, muzeylarga borish, televizor ko‘rish, internetdan foydalanish,
do‘stlar bilan uchrashish, bozor va hokazolarga qancha vaqt sarflashi, qachon
va qanday dam olish orqali aniqlash mumkin. Bu muammoning to‘la yechimi
bo‘lmasa-da, har holda yoshlarning
vaqtdan unumli foydalanishi haqida muayyan tasavvur uyg‘otadi.
Bugungi kunda o‘z sohasida katta yutuqlarga erishgan taniqli insonlar hayoti va
faoliyati tahlillari, ular muvaffaqiyatining asosiy kalitlaridan biri — bu
vaqtni to‘g‘ri taqsimlay olganliklarida ekanligini ko‘rsatmoqda. Dunyoning
katta muvaffaqiyatga erishgan ishbilarmonlari o‘z vaqtini kelajakda ularga
foyda keltiradigan ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlarini o‘rganishga sarflashadi,
faoliyatini yanada kengaytirishga kafolat bo‘la oladigan barcha yangiliklarga
sarmoya tikishadi. Muvaffaqiyatlar darhol sezilmasligi mumkin, uzoq muddatli
sarmoyalar samarasi o‘laroq, oxir-oqibat,
misli ko‘rilmagan cho‘qqilarni zabt etishadi.
Olimlarning ilmiy izlanishlari natijasida to‘g‘ri taqsimlangan vaqt katta
daromad (daromad deb erishilgan yutuqlar, natijalar nazarda tutilmoqda)
keltiradi. Shundan kelib chiqqan holda, uni daromadli vaqt deb atab va har kuni
samarasiz o‘tayotgan umrni — vaqtni oddiy vaqt deb belgilasak, jadvalda
ko‘rsatilganidek, vaqtimizni qanday sarflashimizga qarab ishda qanday
natijalarga erishishimizni yaqqol ko‘rsatib bersa bo‘ladi.
Qadimgi Rim faylasufi Seneka aytganidek, bu dunyoda
vaqtdan tashqari boshqa hech narsa bizniki emas, faqat vaqt bizniki. Ushbu
vaqtni hayotiy maqsadga sarflay olishdan murakkab, mashaqqatli, ammo olijanob
mashg‘ulot yo‘q. Rivojlanish, olimlarning fikricha, inson vaqtini tejab oldinga
intilishi demakdir. Buning uchun u g‘ildirakni o‘ylab topdi,
so‘ng aravani, undan keyin avtomobil, poyezd va samolyotni yaratdi. Maktub
o‘rniga telegramma va telefon, teatr o‘rniga televizorni kashf etdi.
Kompyuterlar, zamonaviy savdo markazlari, turli elektr jihozlari – bularning
hammasi inson vaqtini tejashga qaratilgan.
Shunga qaramay, odamlar hamon vaqt yetishmasligidan noliydi. Do‘stlar,
qarindoshlar bilan diydorlashishga fursat topilmaydi. Kuzgi barglarning
shitirlab tushishini va ko‘klamda beg‘ubor osmonni kuzatib zavq olish,
tug‘ishganlari holidan xabar olish, vaqti-vaqtida
o‘tganlar qabrini ziyorat qilib, abadiy makon to‘g‘risida o‘y surishga vaqt
yo‘q. Maktab o‘quvchisi-yu talaba, o‘rta yoshli-yu keksalar, ishchiyu ishsizda vaqt yo‘q. Vaqt qayergadir
ketyapti, u bilan birga umr ham daryo misoli o‘tmoqda. Soatlar va daqiqalar
yo‘qotilmoqda. Vaqt ikki ming yil avval qanday bo‘lsa, xuddi shunday davom
etmoqda. Alloma Seneka, hayotimizning ko‘p qismini xatolar va axmoqona ishlarga
sarflaymiz, muhim davrlar harakatsizlikda o‘tadi, hayotimizda deyarli keraksiz
bo‘lgan ishlar bilan shug‘ullanamiz, deb ta’kidlaganida haq edi.
Albatta, o‘tgan ikki ming yilda vaqt to‘g‘risida
ko‘plab tadqiqotlar olib borildi va uning yangi-yangi qirralari ochildi. Bo‘sh vaqt, fizik vaqt,
kosmik vaqt va boshqalar, vaqtni tejash va undan to‘g‘ri foydalanish to‘g‘risida
ilmiy-tadqiqot ishlari e’lon qilindi. Ular natijasidan ma’lumki, vaqtni orqaga
qaytarib, qayergadir asrab, olib qo‘yib bo‘lmaydi, kerak payti olib bo‘lmaydi.
Muvaffaqiyatlarga erishgan mashhur insonlarning o‘rnak
olsa arzigulik o‘ziga xos tartiblari bo‘lgan. Shu o‘rinda
yoshlarimiz uchun hayot yo‘lida foyda keltirishi mumkin bo‘lgan va sinovdan
o‘tgan muhim tavsiyalarni sanab o‘tishjoiz.Birinchisi, kundalik tutish. Jahonga
mashhur va o‘z sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishgan Lev Tolstoy, Benjamin
Franklin, Stiv Jobs, Otto Shmidtlar shaxsiy kundalik yuritishgan. Benjamin
Franklin – siyosiy arbob, diplomat, olim, ixtirochi. U har tongda o‘ziga-o‘zi shunday savol bergan: “Bugun
qanday yaxshi ish qilishim kerak?” Kechqurun esa o‘z kunini “Bugun kanday
yaxshi ish qila oldim?” degan savol bilan tugallagan. Stiv Jobs ko‘zgu oldida
turib, “Agar bugungi kun hayotimdagi oxirgi kunim bo‘lganida bajarishni
rejalashtirgan ishlarimniqilarmidim?” deya qiziqqan.
XX asrning menejment masalalari bo‘yicha eng mashhur
olimi Piter Druker qaror qabul qilayotib, bundan nimalar kutayotganini yozib
borgan, bir necha oydan keyin esa ularni amaldagi natijalar bilan taqqoslagan.
Albert Eynshteyn o‘zidan keyin 80 mingdan ortiq sahifali turli
qo‘lyozmalarni qoldirgan. AQShning ikkinchi prezidenti Jon
Adams butun hayoti davomida kundalik tutgan. Umri oxiriga borib ularning soni
50 taga yetgan. Kundalik tutib, fikrlar, rejalar va hayotdagi voqyealar yozib
borilsa, inson yanada e’tiborli va ziyrak bo‘lib boradi, fikrlash xususiyati
rivojlanadi va to‘g‘ri qaror qabulqilishnio‘rganadi.Ikkinchisi, tanaffus qilib,
uxlab olish. “Mizg‘ib olish uchun bir yoki bir yarim soatlik uyqu ma’lumotni
o‘zlashtirish xususiyatiga xuddi sakkiz soatlik uyqu kabi ta’sir ko‘rsatadi”, deya
ta’kidlaydi uyquni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis Sara Mednik.
Olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra, o‘quvchilar kun davomida bir soatlik tanaffus
qilib, uxlab olsa, kechki payt nazorat testlarini 30 foizga yaxshi bajarishi
isbotlangan. Bu odat Albert Eynshteyn, Tomas Edison, Uinston Cherchill, Jon
Kennedi, Ronald Reygan, Jon Rokfeller va boshqa ko‘plab mashhur shaxslarga xos
bo‘lgan. Masalan, Leonardo da Vinchi uyquni bir necha 10 daqiqalarga
“maydalab”, yarim fazali uyqu rejimini tajriba qilgan. Napoleon Bonapart har
bir jang oldidan uxlab olishni ma’qul ko‘rgan. Mashhur aktyor Arnold
Shvarsneggerning har kuni tushlikdan keyin uxlash odati bo‘lgan.
Zamonaviy ilm-fan bu odatlarning foydasini tasdiqlaydi. Tanaffuslar nafaqat
samaradorlikni oshiradi, balki ijodiy fikrlash salohiyatini ham rivojlantiradi.
Ehtimol, shuning uchun ham Salvador Dali va Edgar Allan Po bu usuldan unumli
foydalangandir!?
Uchinchisi, kuniga kamida 15 daqiqa piyoda yurish. Muvaffaqiyatga erishgan
mashhur odamlar o‘z kun tartibida, albatta, sport bilan shug‘ullanishga vaqt
ajratishgan. Piyoda sayr ham ajoyib mashq bo‘lishi mumkinligini to‘la anglab
yetganlar. Charlz Darvin kuniga ikki mahal sayr qilgan, peshinga yaqin va soat
16:00 da. Betxoven tushlikdan so‘ng uzoq sayrga chiqqan va ilhomi kelib qolsa,
qog‘ozga muhrlash maqsadida o‘zi bilan birga qalam hamda qog‘oz olib yurgan.
Charlz Dikkens kuniga 10 kilometrdan ortiq piyoda yurgan. Bu uning ishga
ko‘milib, toliqib qolmasligiga yordam bergan. Stiv Jobsning muhim uchrashuvga
tayyorgarlik ko‘rish jarayonida piyoda sayr qilish odati bo‘lgan.
Fridrix Nitsshe “Faqat sayr vaqtida kelgan g‘oyalargina qadrli bo‘ladi”, deb
yozib qoldirgan. Uzoq sayrlarning foydasini yaxshi bilgan shaxslar orasida
Aristotel, Mahatma Gandi, Jek Dorsi, Tori Byorch, Hovard Shuls, Oliver Saks va
Uinston Cherchill nomlarini keltirish mumkin. Bu odatni o‘zlashtirish kerak.
Olimlar sayrning kishini tetiklashtirishi, miyani faollashtirishi, ijodiy
salohiyatni oshirishi va hatto umrni uzaytirishini tasdiqlashadi. Kuniga 15
daqiqadan piyoda yurgan 65
yoshdan katta kishilarda o‘lim ko‘rsatkichi 22 foizdan past bo‘lgan.
To‘rtinchisi, ko‘p kitob o‘qish. Uinston Cherchill kuniga bir necha soat
biografik, tarixiy, iqtisodiy va falsafaga oid kitoblarni mutolaa qilgan.
Teodor Ruzvelt band kunlari bittadan va ishdan bo‘sh kunlari 2-3 tadan kitob
o‘qigan. Bugungi kunda dunyoning eng badavlat kishilaridan biri bo‘lgan Bill
Geyts yiliga 50 kitob mutolaa qiladi. Sarmoyachi Uorren Baffet esa 80 foiz
vaqtini kitob o‘qishga sarflaydi. Bu o‘z bilim darajasini oshirishning tejamkor
va juda samarali usulidir. Mark Kyuban kuniga 3 soatdan ortiq kitob o‘qiydi.
Milliarder Devid Rubenshteyn haftasiga 6 tadan kitob o‘qiydi. Ilon Mask
yoshligida kuniga 2 tadan kitob o‘qigan. “Disney” kompaniyasi bosh direktori
bo‘lgan Bob Ayger esa har kuni tonggi 4:30 da kitob o‘qish uchun uyg‘ongan.
O‘qish xotirani yaxshilaydi, empatiya darajasini oshiradi va stress darajasini
kamaytiradi. Shu tariqa oldimizga qo‘yilgan maqsadlarimizga erishishga yordam beradi.
Beshinchisi, tajriba qilishdan qo‘rqmaslik. Qanday
muhim fazilatlar egasi bo‘lishimizga qaramay, har birimiz xatoga yo‘l qo‘yamiz
va bunga haqqimiz bor. Ularni kelgusida sizga foydasi tegishi mumkin bo‘lgan
tajriba deb hisoblang. Muvaffaqiyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri siz tomoningizdan
o‘tkazilgan tajribalar soniga bog‘liq. Bir yutuq barcha muvaffaqiyatsiz
urinishlaringizni “yuvib ketadi”. Tomas Edison ishqorli akkumulyatorni ixtiro
qilgunga qadar 50 mingdan ortiq muvaffaqiyatsiz tajribalar o‘tkazgan. Mukammal lampani yaratish uchun esa 9 mingdan ortiq
muvaffaqiyatsiz tajriba olib borishiga to‘g‘ri kelgan. Shunday
bo‘lsa-da, umrining oxiriga borib Edison 1100 patentga egalik qilgan.
Tajribadan kelib shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Navoiy kon-metallurgiya kombinatida ham har bir yangi ilmiy yutuqlarimizning
zamirida tajribalar turibdi. Jumladan, kombinat mutaxassislari va olimlarimiz
tomonidan Uchquduq konlaridagi tarkibida oltin bo‘lgan, qayta ishlanishi qiyin
sulfidli rudalardan oltin ajratib olish usuli mavzusida olib borilgan ilmiy
izlanishlar jarayonida uch mingdan ziyod muvaffaqiyatli hamda muvaffaqiyatsiz
tajribalar o‘tkazildi. Natijada, birinchidan, O‘zbekiston Intellektual mulk
agentligidan patent olindi. Mazkur ixtiro BMTning Butunjahon Intellektual mulk
tashkiloti tomonidan tan olinib, oltin medal bilan taqdirlandi. Ikkinchidan,
mazkur texnologiya ishlab chiqarishga joriy etilishi natijasida oltin olish
hajmining sezilarli ravishda oshishiga olib keldi.
Faylasuf va shoir Ralf Uoldo Emersonning “Hayot —
boshidan oxirigacha tajriba. Tajriba qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha
yaxshi”, degan ajoyib iborasi bor. Ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun vaqtni
to‘g‘ri taqsimlash kerak. Agar uni kelgusida o‘zingizga foyda keltirishi
mumkin bo‘lgan ishlarga sarflasangiz, muvaffaqiyatga erishish ehtimoli yuqori
bo‘ladi, kutilgan hamma yutuqlar kafolatlanadi. Har bir narsaning o‘z vaqti
bor, agar u vaqt boy berilsa, yo‘qotishlar ko‘payadi. Shuning uchun ham dono
xalqimiz vaqtga e’tiborli bo‘lishni ta’kidlab, har bir ishning vaqti bor, vaqt
bilganning baxti yor, deb bekorga aytmagan.
Yoshlik yillarida vaqt bekorga o‘tkazilsa, bilim olish fursati ham boy
beriladi. Bugungi kunimiz ertaga tarixga aylanadi. Tarix zarvaraqlarida esa har
bir insonning o‘z xalqi uchun qilgan xizmatlari, saodatli ishlari manguga
muhrlanadi. Hozirgi kunda Qizilqum bag‘ridagi, tabiatning insonlarga tuhfa
etgan boyliklarini o‘zlashtirishda kombinat konchilari ichida mangulikka
daxldor ishlar qilayotgan hamkasblarimiz juda ham ko‘p.
Qadrli yoshlar, maqolada qayd etilgan fikrlardan
o‘zingizga kerakli xulosalar chiqarib, Yaratgan sizga in’om etgan vaqtdan
unumli foydalanishingizga ishonaman. Yana takror aytaman: oltindan qimmat vaqtingizni
qadrlang, also behuda sarflamang.